Ι.Α.Λ.: Ολοκληρώθηκε η συντήρηση της Πάνσεπτης Εικόνας της Παναγίας Παμμακαρίστου, ιερού κειμήλιου του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως
Με ιδιαίτερη χαρά και τιμή το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη ανακοινώνει την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης της Πάνσεπτης Εικόνας της Παναγίας Παμμακαρίστου, του ιερού κειμηλίου του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.
Η συντήρηση έγινε από το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής με Επιστημονική Υπεύθυνη την Επίκουρη Καθηγήτρια Στεφανία Χλουβεράκη του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού και την ομάδα έργου και την ευγενική χορηγία του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
Η Ιερή Εικόνα της Παναγίας Παμμακαρίστου παραδόθηκε στην ΑΘΠ Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο σε ειδική τελετή που πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 28 Ιουνίου στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Κατά την τελετή παράδοσης, ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδης, κ. Πάνος Λασκαρίδης επεσήμανε «Αποτελεί μεγάλη τιμή για το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, την οικογένειά μου και εμένα η εμπιστοσύνη με την οποία μας περιέβαλλε η ΑΘΠ κ.κ. Βαρθολομαίος με την ανάθεση της χορηγίας για την αποκατάσταση τής ψηφιδωτής εικόνας της Παμμακαρίστου.
H συντήρηση και αποκατάσταση, υπό τη διεύθυνση και καθοδήγηση της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής Στεφανίας Χλουβεράκη, έγινε με τις πλέον σύγχρονες μεθόδους της επιστήμης. Σήμερα, είχα την τιμή να παραδώσω το έργο ολοκληρωμένο, με την επανατοποθέτηση της Ιεράς Εικόνας στη θέση της, εντός του Ιερού Ναού του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι. Αισθάνομαι μεγάλη συγκίνηση και εκφράζω τα θερμά μου συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές της εξαιρετικής δράσης που ολοκληρώθηκε αισίως σήμερα».
Η εμβληματική ψηφιδωτή εικόνα της Παναγίας της Παμμακαρίστου, είναι έργο μοναδικό, με εξέχουσα θρησκευτική, καλλιτεχνική και ιστορική αξία που αποτυπώνει την ιστορία του Βυζαντίου από τα μέσα του 12ου αιώνα. Η έκταση των εργασιών για τη συντήρηση ήταν μεγάλη, οι επεμβάσεις που έγιναν στο έργο ήταν πολλές, έγιναν σταδιακά και σε βάθος χρόνου.
Οι πρώτες σωστικές επεμβάσεις και προστατευτικά μέτρα πραγματοποιήθηκαν το 2015 από ομάδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Κατά το ίδιο έτος υλοποιήθηκε και η μελέτη συντήρησης της εικόνας, η οποία εγκρίθηκε από την Αγία και Ιερά Σύνοδο τον Μάρτιο του 2016. Η υλοποίηση του έργου της συντήρησης έγινε δυνατή με την ευγενική δωρεά του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη μετά από πρωτοβουλία του Προέδρου του Ιδρύματος, κ. Πάνου Λασκαρίδη.
Οι εργασίες άρχισαν στο τέλος του 2019, με τη συμβολή διεπιστημονικής ομάδας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, με επικεφαλής τη Δρ. Στεφανία Χλουβεράκη, Επικ. Καθηγήτρια και Αντιπρόεδρο της Διεθνούς Επιτροπής για τη Συντήρηση Ψηφιδωτών. Από τη διεξοδική έρευνα που προηγήθηκε των επεμβάσεων συντήρησης, ξεδιπλώνεται η ιστορία της εικόνας και αποκαλύπτονται πληροφορίες σχετικά με την κατασκευή και ύπαρξή της στο πέρασμα των αιώνων, καθώς και τις προσπάθειες που έχουν καταβληθεί ήδη από τον 15ο αιώνα για τη διάσωσή της. Η έρευνα συμπεριελάμβανε την αναγνώριση και τον χαρακτηρισμό των πρώτων υλών, τη χρονολόγηση του έργου, την αποσαφήνιση της μεθόδου κατασκευής καθώς και τη διάγνωση της παθολογίας με την εφαρμογή καινοτόμων μεθόδων. Η εργασία αυτή αποτελεί σταθμό στην ιστορία του έργου, καθώς αλλάζει την αντίληψη τόσο για την υλική του υπόσταση όσο και για τη «χρήση» του και θέτει τις βάσεις και τη μεθοδολογία για την εξέταση και την κατανόηση των φορητών ψηφιδωτών έργων.
Το πρόγραμμα συντήρησης της εικόνας διακόπηκε αναγκαστικά από τον Μάρτιο του 2020 μέχρι και τον Νοέμβριο του 2021, λόγω της πανδημίας του covid. Ωστόσο και κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού μελετήθηκαν τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τις μέχρι τότε μελέτες και πραγματοποιήθηκε η επεξεργασία των τρισδιάστατων απεικονίσεων του έργου πριν τον καθαρισμό του.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η τρισδιάστατη απεικόνιση της εικόνας σε όλα τα στάδια των εργασιών συντελεί στη δημιουργία ενός λεπτομερούς αρχείου τεκμηρίωσης που πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για την προβολή τόσο της εικόνας όσο και του επιστημονικού έργου που λαμβάνει χώρα, καθώς και της συμβολής του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη διατήρηση των ιερών κειμηλίων του Χριστιανισμού.
Οι εργασίες συντήρησης της Ιερής Εικόνας της Παναγίας Παμμακαρίστου αρχίσαν και πάλι αρχές του 2022, διήρκησαν περίπου ενάμιση χρόνο και ολοκληρώθηκαν τον Μάιο του 2023. Εργασίες γίνονταν στους εξειδικευμένους χώρους του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, όπως δοκιμές για την εξεύρεση της καταλληλότερης μεθόδου αποκατάστασης, καθώς και μελέτη δειγμάτων από τα υλικά αποκατάστασης που αφαιρέθηκαν από την εικόνα, στο εργαστήριο Ηλεκτρονικής Μικροσκοπίας.
Εργασίες γίνονταν και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπου αφαιρέθηκαν οι επεμβάσεις από το σώμα και τα ενδύματα των μορφών, διαχωρίστηκαν και καθαρίστηκαν οι χρυσές ψηφίδες του φόντου, ενώ παρασκευάστηκαν δείγματα συνδετικού υλικού με κερί μέλισσας και κολοφώνιο, που αποτελούν τα υλικά που ταυτοποιήθηκαν στο αυθεντικό συνδετικό μέσο.
Ο σχεδιασμός των αποκαταστάσεων που επαναφέρουν το έργο στην μορφή με την οποία ήταν γνωστό για περίπου ένα αιώνα, μετά την αφαίρεση των μεταλλικών φύλλων που το κάλυπταν μέχρι και το 1933, έγινε με λεπτομέρεια ψηφίδας, (ψηφίδα προς ψηφίδα) και χρησιμοποιήθηκαν χρυσές υάλινες ψηφίδες. Οι αποκαταστάσεις βασίστηκαν σε στοιχεία που προέκυψαν από τη μελέτη του ίδιου του έργου και αποτελούν μια ορθότερη απόδοση της προϋπάρχουσας αποκατάστασής του. Ιδιαίτερος σχεδιασμός έγινε για το απολεσθέν τμήμα της κόμης και του λαιμού του Ιησού βάσει του κοντινότερου προτύπου που εξευρέθηκε μετά από ενδελεχή βιβλιογραφική έρευνα, και συνεργασία με ειδικούς στην Βυζαντινή εικονογραφία.
Τόσο το Ίδρυμα Λασκαρίδη με τη γενναιόδωρη προσφορά του όσο και το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής με την προσφορά του επιστημονικού προσωπικού και της ερευνητικής υποδομής του συνέβαλαν στην επιτυχή ολοκλήρωση ενός ιδιαίτερα δύσκολου, καινοτόμου και πρωτότυπου έργου που θέτει το θεμέλιο λίθο για τη μελέτη και τη συντήρηση των φορητών ψηφιδωτών που αποτελούν πολύ σπάνια και πολύτιμα έργα της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Τέχνης.
Οι ψηφιδωτές εικόνες της Παμμακαρίστου και του Ιωάννη του Προδρόμου αποτελούν δυο από τα έντεκα φορητά ψηφιδωτά μεγάλου μεγέθους που σώζονται σήμερα και επομένως η συστηματική μελέτης της εικόνας κατά τη διάρκεια του έργου της συντήρησης συνέβαλε στην απόκτηση της απαραίτητης τεχνογνωσίας για τη κατανόηση αυτών των σπάνιων έργων καθώς και τη συντήρηση και προστασίας τους ώστε να παραδοθούν ασφαλή στις επόμενες γενιές.
Κάθε έργο τέχνης έχει τη δική του δυνητική ενότητα που «θα συνεχίσει να υπάρχει ως υποθετικό σύνολο σε κάθε θραύσμα του, ακόμα κι αν το έργο είναι κατακερματισμένο» καθώς αυτά αποτελούν «ένα σύνολο και όχι ένα άθροισμα τμημάτων». Η διαμόρφωση των ιστορικών και αισθητικών χαρακτηριστικών οποιουδήποτε έργου «πρέπει να καθορίσει το πώς θα μπορούσε να αποκατασταθεί η δυνητική ενότητα του έργου τέχνης χωρίς να δημιουργηθεί ένα ιστορικό κίβδηλο ή μια αισθητική υπερβολή».
